Ψυχολογικές επιπτώσεις της πυρκαγιάς του Αμβούργου (1943) – μια σκηνική ανάγνωση

«Σύμφωνα με ψυχολoγικές μελέτες, το 30% όλων των Γερμανών που γεννήθηκαν κατά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο έχουν τραυματιστεί ψυχικά – λόγω απώλειας πατρίδας, διαχωρισμών, βομβαρδισμών, πείνας, προσφυγής και του θανάτου αγαπημένων προσώπων.»

Με αυτήν τη ρήση από το πρωτοποριακό έργο της Anne-Ev Ustorfs Wir Kinder der Kriegskinder του 2008 άρχισε η Σκηνική Ανάγνωση του μαθήματος Ψυχολογία S4. Αλλά τι ακριβώς είναι ένα τραύμα, και πώς μπορεί κανείς να το διαχειριστεί; Πώς συμβαίνει ότι τραυματικές εμπειρίες μπορούν να μεταδοθούν και στις επόμενες γενιές;

Τις ερωτήσεις αυτές αντιμετώπισε ενδεικτικά ο δραστήριος κύκλος με αφορμή τον Hamburger Feuersturm, ο οποίος εόρταζε το 2023 τα 80 του χρόνια. Οι φρικαλέοι βομβαρδισμοί τον Ιούλιο του 1943, μέσω των οποίων ο ανατολικός Χάμπουργκερ σχεδόν εξαφανίστηκε από το χάρτη, δεν μπορούν να κατανοηθούν χωρίς το πλήρες πλαίσιο του πολέμου στον αέρα στο Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Στο πρότυπο έργο του σχετικά ο Βρετανός ιστορικός Ρίτσαρντ Οβερυ αποτύπωσε μια πολύ διαφοροποιημένη εικόνα της επιθετικής σύρραξης από τη ναζιστική Γερμανία, καθώς και τις αντιδράσεις σε χώρες που επλήγησαν όπως η Μεγάλη Βρετανία, η Πολωνία και οι Κάτω Χώρες. Με αυτό το θεματικό σύνολο ασχολήθηκαν οι Ιώννας και ο Τζάστιν. Στο κεντρικό σημείο της παρουσίασής τους βρισκόταν η τεκμηρίωση ταινίας «London can take it», η οποία απεικονίζει τις αντιδράσεις των πολιτών μετά τις πρώτες πέντε εβδομάδες αδιάκοπων νυχτερινών επιθέσεων από τον Σεπτέμβριο του 1940. Τονίζονται το αίσθημα κοινότητας, η νηφαλιότητα και οι πρακτικές λύσεις που βρέθηκαν για την αντιμετώπιση των καταστροφών.

Η κατάσταση του άμαχου πληθυσμού όμοιαζε ωστόσο σε όλες τις εμπλεκόμενες χώρες: ο πόλεμος και ο νυχτερινός συναγερμός έγιναν καθημερινότητα. Η Τσινάσα εξήγησε τι περιλαμβανόταν στο εξωτερικό πακέτο προστασίας και ποιες τύποι καταφύγιων ακόμα βρίσκονται στο Χάμπουργκερ· μέχρι σήμερα. Μεγάλη συγκίνηση προκάλεσε το επιτραπέζιο παιχνίδι «Luftschutz tut Not» που εκτίθεται στο Μνημείο St. Nikolai, στο οποίο τα παιδιά μαθαίνουν παιγνιώδως τι πρέπει να προσέχουν κατά τον συναγερμό για την κάθοδο στο υπόγειο.

Η συγκινητική μαρτυρία της Εβραίας σύγχρονης μαρτυρίας Μαριόνε Ίνγκράμ από τη βιογραφία της «Παιδί του Πολέμου. Μια εβραϊκή παιδική ηλικία στο Αμβούργο» του 2016 διαβάστηκε από την Μπέτι και την Ταμπέα. Επειδή ήταν Εβραιές, δεν επιτρεπόταν σε αυτές και στη μητέρα της να μπουν στο υπόγειο προστασίας. Έτσι βίωσαν τη σύγχυση μιας βόμβας απευθείας στο διαμέρισμά τους στην Eilebek και περιπλανήθηκαν στη συνέχεια ανέμελες στους δρόμους. Η ειρωνεία της μοίρας ήταν ότι θεωρήθηκαν νεκρές και έτσι ο ήδη υπάρχων διαταγμένος κατάλογος απέλασης δεν εφαρμόστηκε.

Ένας ακόμη διακεκριμένος χρόνος μάρτυρας του Hamburg Feuersturm είναι ο διεκδικητικός τραγουδοποιός Ουλφ Μπιέρμαν. Στο τραγούδι «Η Έλβ cheating στο Αμβούργο» επεξεργάζεται τις φριχτές εικόνες που αντίκρισε ως παιδί στο Χάμπουργκερ. Εντυπωσιακή ανάλυση από τη Μελίνα πώς ο Μπιέρμαν μέσα από στίχους και μουσική ενέτειρε το τραύμα σε λόγια. Το στίχο «Ήμουν εκεί όπου η ζωή μου παγώθηκε» γίνεται εδώ σύμβολο για τη στασιμότητα στη ζωή ενός παιδιού που σχεδόν δεν επιβίωσε τον πυρκαϊκό στρόβιλο.

Όσο περισσότερο βλέπεις τα ίχνη της καταστροφής στη συνειδητοποίηση του Χάμπουργκερ, τόσο περισσότερο φαίνεται στο αστικό τοπίο. Δίπλα σε κλασικιστικά κτίρια γύρω από την ύστερη εποχή αιώνα, υψώνονται ήσυχοι κόκκινοι πλίνθινοι όγκοι που επαναχτίστηκαν από τα ερείπια ή πάνω σε κενά από βόμβες. Το ίδιο φαινόμενο εμφανίζεται και σε άλλες πόλεις που δέχτηκαν επίθεση από τη ναζιστική Γερμανία. Ως σύμβολο της άσκοπης καταστροφής, αλλά και της μεταγενέστερης πολιτικής συμφιλίωσης, βρίσκεται η αγγλική πόλη Κόβεντρι, που το 1940 ισοπεδώθηκε.

Μια ιδιαιτερότητα της ιστορίας του Χάμπουργκερ είναι η σχετικά γρήγορη κανονικοποίηση της μεταπολεμικής καθημερινότητας υπό βρετανική κατοχή και η άμεση ίδρυση ενός δημοκρατικού τύπου Τύπου και Ραδιοφωνίας, όπως την προφήτεψε ο Νόελ Κόγουορν στο σατιρικό τραγούδι «Don’t let’s be beastly to the Germans» το 1943.

Από τη ψυχολογική σκοπιά, η Μαλένα φώτισε τη δυναμική της μνήμης της πόλης. Αν και ο Χάμπουργκερ από την αρχή είχε τελετουργικές τελετές μνήμης και εκπομπές σε ραδιόραση και τηλεόραση, ο δρόμος από μια σήμερα φαινομενικά κοινότυπη ανάμνηση, μέσω της οποίας τα συναισθήματα διατηρούνταν σε απόσταση, προς μια βαθιά ψυχολογική επεξεργασία των γεγονότων, δεν ήταν ακόμη ελεύθερος είκοσι χρόνια αργότερα. Με βάση ένα απόσπασμα ταινίας του 1963, που παρουσιάζει ασυνέπειες ανάμεσα στους λεκτικούς ισχυρισμούς μιας μαρτυρίας και μη λεκτικούς αμυντικούς μηχανισμούς, διέγνωσε η Μαλένα μια «αδυναμία στο θρήνο» – ένα σλόγκ ελληνικής εποχής που διατύπωσαν ο Αλεξάντερ και η Μαργαρέτε Μιτσερχλίχ το 1967.

Η αφήγηση πλαισιώθηκε από συγκινητικές μαρτυρίες γυναικών μνημονικές γυναίκες και αγωνιστής/μαχητές του Hamburger Feuersturm, αλλά και από τα παιδιά τους και τους εγγονούς τους. Επιπλέον αναπαραστάθηκαν αποσπάσματα από δύο θεραπευτικές συζητήσεις που συνέταξε ο Χένρικ για εμάς. Στο πλαίσιο του μακρόχροου ερευνητικού προγράμματος «Μνημονικό Έργο Hamburger Feuersturm» είχαν συνεντευχθεί μαρτυρίες γυναικών και ανδρών. Για πολλούς από αυτούς ήταν η πρώτη φορά που μίλησαν σε ευρύτερο πλαίσιο και υπό την επαγγελματική καθοδήγηση για τα τραυματικά τους βιώματα. Τα μνήμες είχαν βαθιά κρυφθεί και ο κίνδυνος ενός flashback, μιας ξαφνικής επανάληψης καταπιεσμένων συναισθημάτων, ήταν μεγάλος – γι’ αυτό και όλες οι συζητήσεις συνοδεύτηκαν και από ψυχοθεραπεία. Στην ερώτηση τι τους κράτησε σε κάθε δεκαετία για να αντιμετωπίσουν αυτές τις επώδυνες αναμνήσεις, απάντησε η μαρτυρία Μαρία Β., που ερμηνεύεται από τη Μαλένα: «Όχι. Τίποτα. Πηγαίνεις με τη μνήμη σου μόνος σου.»

Αυτά τα ευρήματα δείχνουν το μέγεθος με το οποίο τραύματα που δεν έχουν αντιμετωπιστεί διαμορφώνουν τη ζωή των μαρτυρών. Αν όμως ένα τραύμα δεν αντιμετωπιστεί, είναι πιθανό ότι μεταφέρεται ασυνείδητα στα παιδιά και στους εγγονούς. Έτσι μπορεί να συμβεί ότι και οι εγγονοί της γενιάς του πολέμου υποφέρουν από ανησυχητικά εσωτερικά εικόνα, που μοιάζουν με τα τραύματα των παππούδων, για παράδειγμα να ονειρεύονται φωτιές και κατεστραμμένες πόλεις ή να υποφέρουν από αόριστους φόβους. Σε μια εξέχουσα διάλεξη εξέτασε ο Το Ούν Τζουν μηχανισμούς της διαγενεακής μετάδοσης των τραυμάτων, βασισμένοι σε έρευνες της κοινωνικής ψυχολόγου Αντζελά Μορέ.

Φαίνεται βαθιά συγκινημένος ο κ. Φρανκενφλντ που επαίνεσε τη δουλειά του Ψυχολογικού Κύκλου από τον Σεπτέμβριο 2023 μέχρι τον Απρίλιο 2025, η οποία πρόσφατα τιμήθηκε με ένα Καινοτόμο Βραβείο του διαγωνισμού «Δημοκρατική Δράση».

Αναφορά: Eva Maschke

Φωτογραφίες: Antje Kirchbauer