Psychische nasleep van de Hamburgse brandstorm (1943) – een scenische lezing

„Volgens psychologische studies zijn 30 procent van alle Duitsers die tijdens de Tweede Wereldoorlog geboren zijn getraumatiseerd – door het verlies van het thuis, scheidingen, bombardementen, hongersnood, vlucht en de dood van dierbare familieleden.“

Met dit citaat uit Anne-Ev Ustorf's baanbrekende werk Wij kinderen der Kriegskinderen uit 2008 begon de scenische lezing van de psychologie-cursus S4. Maar wat is eigenlijk een trauma, en hoe kun je het verwerken? Hoe komt het dat traumatische ervaringen ook aan volgende generaties kunnen worden doorgegeven?

Dese vragen heeft de betrokken cursus exemplarisch benaderd bij de Hamburger Feuersturm, die in 2023 haar 80e verjaardag vierde. De verwoestende bombardementen in juli 1943, waardoor het oosten van Hamburg voor grote delen met de grond gelijkgemaakt werd, kunnen echter niet begrepen worden zonder de gehele context van de luchtaanvaloorlog in de Tweede Wereldoorlog. In zijn standaardwerk hierover schetst de Britse historicus Richard Overy een zeer genuanceerd beeld van het aanvalsoorlog door nazi-Duitsland en de reacties in aangevallen landen zoals Groot-Brittannië, Polen en Nederland. Met dit thema hebben Jonas en Justin zich bezighouden. In het midden van hun presentatie stond de documentaire film „London can take it“, die de reacties van de bevolking na de eerste vijf weken onafgebroken nachtelijke aanvallen vanaf september 1940 laat zien. Benadrukt worden het gemeenschapsgevoel, het kalmtegevoel en de pragmatische oplossingen die bij het omgaan met de verwoestingen zijn gevonden.

De situatie van de burgerbevolking leek echter in alle getroffen landen op elkaar: oorlog en nachtelijk alarm werden dagelijkse realiteit. Chinasa legde uit wat er allemaal in het beschermruimte-pakket hoorde en welke soorten bunkers in Hamburg tot op de dag van vandaag te vinden zijn. Grote ontroering riep het speelbord „Luftschutz tut Not“, dat in het mahnmal St. Nikolai wordt tentoongesteld, waarmee kinderen speels moesten inprenten wat bij alarm in de luchtrouwkelder moet worden opgelet.

Het ontroerende verslag van de joodse tijdgetuige Marione Ingram uit haar autobiografie „Kriegskind. Eine jüdische Kindheit in Hamburg“ uit 2016 werd gelezen door Betty en Tabea. Omdat zij Jodin waren, mochten zij en hun moeder niet in de luchtruchtkelder. Zo maakten zij de inslag van een bom rechtstreeks mee in hun Eilbek-woning en dwaalden daarna onbeschermd door de straten. Ironisch was het lot dat zij daarna voor dood werden verklaard en daardoor het reeds bestaande deportatiebevel niet verder werd uitgevoerd.

Een andere prominente tijdgetuige van de Hamburger Feuersturm is de opvliegende liedschrijver Wolf Biermann. In het lied „Die Elbe bei Hamburg“ verwerkt hij de verschrikkelijke beelden die hij als kind in Hammerbrook heeft moeten zien. Indrukwekkend analyseerde Milena hoe Biermann door tekst en muziek het trauma in woorden heeft vastgelegd. De regel „Precisely on six and a half, my life clock stood still“ wordt hier tot symbool van de stilstand in het leven van een kind dat de vuurstorm bijna niet had overleefd.

Hoe aanwezig de sporen van de vernietiging nog altijd in het stadsbeeld van Hamburg zichtbaar zijn bij nadere beschouwing, toonden Susanne en Clara aan. Daar staan klassistische ouderwetse gebouwen uit het eind van de negentiende eeuw naast onopvallende bakstenen panden, die na de oorlog uit puin heropgebouwd of op bomgaten opnieuw zijn opgericht. Hetzelfde fenomeen is echter net zo goed te zien in die steden die destijds door nazi-Duitsland zijn aangevallen. Als symbool voor de zinloze vernietiging, maar ook voor de latere verzoeningspolitiek staat de Engelse stad Coventry, die in 1940 met de grond gelijk werd gemaakt.

Een bijzonderheid van de Hamburgse geschiedenis is de relatief snelle normalisatie van het naoorlogse dagelijks leven onder Britse bezetting en de directe oprichting van een democratische pers- en radiowereld, zoals Noel Coward in zijn satirische lied „Don’t let’s be beastly to the Germans“ in 1943 had voorzien.

Vanuit psychologisch oogpunt belichtte Malena de stedelijke herinneringscultuur. Weliswaar was er in Hamburg vanaf het begin ritualistische herdenkingen en uitzendingen op radio en televisie, maar de weg van een vanuit heden gezien eerder holle herinnering, waardoor gevoelens op afstand konden blijven, naar een diep-psychologische verwerking van wat gebeurd was, was twintig jaar later nog niet vrij. Aan de hand van een filmfragment uit 1963, waarin onregelmatigheden tussen verbale uitingen van een tijdgetuige en non-verbale afweermechanismen aanwezig waren, diagnosticeerde Malena een „onvermogen om te rouwen“ – een tijdsgebonden kernzin die in 1967 door Alexander en Margarete Mitscherlich werd geformuleerd.

Rond de lezing werden ontroerende verhalen verteld door tijdgetuigen en tijdgenoten van de Hamburger Feuersturm, maar ook door hun kinderen en kleinkinderen. Daarnaast werden fragmenten uit twee therapeutische gesprekken nagebootst, die Henrik voor ons had samengesteld. Als onderdeel van het jarenlange Hamburger onderzoeksproject „Erinnerungswerk Hamburger Feuersturm“ waren tijdgetuigen geïnterviewd. Voor velen was het de eerste keer dat zij in grotere kring en onder professionele begeleiding over hun traumatische ervaringen konden vertellen. Te diep verborgen lagen de herinneringen en te groot het gevaar van een flashback, een plotselinge herbeleving verdrongen gevoelens – daarom werden alle gesprekken ook psychotherapeutisch begeleid. Op de vraag wat hen door de decennia heen steun had gegeven om met deze pijnlijke herinneringen om te gaan, antwoordde de tijdgetuige Marie W., gespeeld door Malena: „Nee. Helemaal niets. Je gaat met je herinnering alleen.“

Deze bevindingen tonen aan in welke mate onverwerkte trauma’s het leven van de tijdgetuigen hebben gevormd. Als een trauma echter niet wordt verwerkt, is de kans groot dat het onbewust aan de kinderen en kleinkinderen wordt doorgegeven. Zo kan het gebeuren dat ook kleinkinderen van de oorlogsgegner onder beangstigende innerlijke beelden lijden die lijken op de traumata van de grootouders, bijvoorbeeld dromen over brandende huizen en verwoeste steden of lijden aan onverklaarbare angsten. In een uitmuntende lezing onderzocht To Uyen mechanismen van transgenerationele overdracht van trauma, gebaseerd op onderzoeken van de sociaalpsychologe Angela Moré.

Zichtbaar bewogen prees de heer Frankenfeld het werk van de psychologie-cursus, dat zich heeft ontwikkeld tussen september 2023 en april 2025 en dat onlangs ook met een prijs in de competitie „Democratisch Handelen“ werd onderscheiden.

Bericht: Eva Maschke

/2-Anfang-Susanne-sitzt-schon-1320x1775.jpeg 1320w, https://www.gymnasium-rahlstedt.de/WordPress_01/wp-content/uploads/2025/04/2-Anfang-Susanne-sitzt-schon.jpeg 1523w" sizes="auto, (max-width: 446px) 100vw, 446px" />

Foto's: Antje Kirchbauer